In
veel gezinnen heerst paniek: hoe gaan ze hun gas- en elektriciteitsrekening betalen? 'Wat we nu meemaken met de energieprijzen valt te vergelijken met de grote oliecrisis van 1973, toen de olieprijs tot ongekende hoogte steeg', zegt Thijs Van de Graaf, expert energiebeleid en internationale politiek aan de UGent. 'Toen werden er autoloze zondagen georganiseerd. Maar je kunt geen gas- of elektriciteitsloze zondagen organiseren. In elk geval: de gevolgen van de huidige hoge energieprijzen kunnen even groot zijn als die van de oliecrisis 50 jaar geleden.'
Ja, de gasprijs is vandaag hoog. 'Maar wat is hoog?' vraagt Johan Albrecht, milieu-econoom aan de UGent en verbonden aan het Itinera Institute. 'De gasprijs is erg variabel. Half december bedroeg de groothandelsprijs 175 euro per megawattuur, nu 75 euro. In één maand tijd is daar dus meer dan de helft van afgegaan. We zitten vandaag weer op het niveau van september 2021 - maar dat is wel nog altijd vijf keer zoveel als begin vorig jaar. En nee, ik zie die prijs niet dalen naar het niveau van midden 2019, toen gas minder dan 10 euro kostte. We moeten voor langere tijd rekening houden met een gasprijs van pakweg 50 à 60 euro per megawattuur, het dubbele van wat we in 2018 of 2017 betaalden. In elk geval is de periode van de lage gasprijs verleden tijd.'
Kris Bachus, HIVA/KU Leuven
De gasprijs is niet alleen belangrijk voor de gasfacturen van gezinnen en bedrijven, maar ook voor hun elektriciteitsfacturen. Er worden nu eenmaal gascentrales ingezet om elektriciteit te produceren, en die moeten hun brandstof duurder aankopen. Dus zien we bij de elektriciteitsprijs dezelfde evolutie als bij de gasprijs, maar iets minder uitgesproken. 'Weinig mensen begrijpen goed hoe de elektriciteitsprijs tot stand komt,' zegt Albrecht, 'en dat leidt tot veel fabeltjes.'
Hoe komt die elektriciteitsprijs dan tot stand?
In 2004 werd in Vlaanderen de energiemarkt geliberaliseerd. Sindsdien kun je vrij je elektriciteits- en gasleverancier kiezen. Dat betekent ook dat de overheid de energieprijs niet meer bepaalt: het is een spel van vraag en aanbod. Elektriciteit kan niet op een economisch rendabele manier worden opgeslagen, en moet dus voortdurend worden gekocht op de markt, op basis van het verbruik.
Natuurlijk kopen de leveranciers eerst de goedkoopste elektriciteit aan. Die wordt opgewekt door zon en wind, want er zijn geen brandstofkosten. Maar daarmee komen ze er niet, en dus moeten ze ook elektriciteit met hoge productiekosten per megawattuur aanschaffen. Die kosten zijn relatief laag voor kerncentrales, en nu veel hoger voor gascentrales vanwege de zeer hoge gasprijs. Om aan de totale vraag te voldoen, moeten ook de dure gascentrales worden ingezet. Door afspraken moet de elektriciteitsprijs minimaal even hoog zijn als de productiekosten van gascentrales. Gevolg: hoe hoger de gasprijs, hoe hoger de elektriciteitsprijs.
Onze factuur
De marktprijs van gas en elektriciteit ligt vandaag hoog, maar het onderdeel energie is slechts één stuk van onze factuur. Er zijn ook nog heffingen, accijnzen en voor de elektriciteitsfactuur de zogenaamde openbare dienstverplichtingen. Met dat laatste financieren we vooral sociale verplichtingen, zoals het sociaal maximumtarief, en ecologische verplichtingen, zoals investeringen in offshore windmolenparken. En op dat alles moet dan 21 procent btw worden betaald. Hoe hoger de prijs van gas en elektriciteit, hoe meer btw je daarop moet betalen. Dat maakt de totale factuur extra zwaar.
De energiefacturen werden in een half jaar fors zwaarder, en voor heel wat gezinnen nemen ze een (te) grote hap uit hun budget.
We moeten voor langere tijd rekening houden met een gasprijs van 50 à 60 euro, het dubbele van in 2018 of 2017. Laag wordt het niet meer.
Minder wind
De meeste energie-experts denken dat de energieprijzen in Europa nog een hele tijd hoog zullen blijven. Ook de door de zakenkrant De Tijd geciteerde analisten van het Amerikaanse beurshuis Jefferies, die zeven argumenten aanhaalden waarom aardgas vandaag zo duur is. En wat meer is, ze zien voor geen enkele van die factoren op korte termijn beterschap. Ze wijzen erop dat in Europa de energieproductie met vervuilende steenkool en de door sommigen verfoeide kerncentrales werd verminderd. Het gevolg is dat er met gascentrales wordt gewerkt, terwijl het aanbod van gas niet volgt. Ze noemen dat een structurele ontwikkeling 'omdat het erg duur zou zijn en lang zou duren om de trend te keren. Bovendien is het politiek gênant om zulke beslissingen terug te draaien.'
Een tweede reden is de sterke economische groei sinds het ergste van de corona crisis achter de rug lijkt, waardoor er meer vraag kwam naar gas. Daarnaast wordt erop gewezen dat de wind in Duitsland vorig jaar 15 procent minder krachtig was dan het tienjarige gemiddelde, wat nadelig was voor de productie van windenergie. 'Klimaatwetenschappers denken dat de windsnelheden geleidelijk zullen afnemen door de klimaatverandering', klinkt het. Ten vierde importeerde Europa een kwart minder LNG, vloeibaar aardgas dat via schepen vervoerd wordt. In Azië werd daar meer voor betaald, en dus zetten veel gastankers koers naar Aziatische landen, vooral China. Daarnaast zijn er de hogere CO2-prijzen: de kostprijs om in Europa een ton CO2 te mogen uitstoten steeg in een jaar van 35 naar meer dan 80 euro. Dat maakt het opwekken van elektriciteit met steenkoolcentrales extra duur en stimuleert het gebruik van gascentrales.
Natuurlijk is er ook de factor Rusland, de belangrijkste aardgasleverancier voor Europa. De uitvoer van Russisch gas naar continentaal Europa daalde vorig jaar met 38 procent tegenover 2018. 'We denken niet dat het zal veranderen. De Duitse regering blijft steggelen over de Nord Stream 2-pijpleiding, die Duitsland direct met Rusland verbindt. De Europese Unie weigert ze goed te keuren. De Amerikanen oefenen druk uit om ze niet in gebruik te nemen omdat Europa dan nog afhankelijker van Russisch gas zou worden. Ook de spanningen in Oekraïne spelen mee. Door de Russische dreiging aan de grens is Duitsland niet geneigd snel toe te geven.'
Tot slot speelt ook de aanhoudende daling van de gasvoorraden een belangrijke rol, iets waar ook Van de Graaf de nadruk op legt: 'Onze wintervoorraad aan gas staat veel lager dan gewoonlijk, omdat we minder invoerden vanuit Rusland. We zullen tijdens de zomermaanden grotere inspanning moeten leveren om de voorraad weer op peil te brengen. De kans is groot dat we daar niet in zullen slagen, en we volgende winter opnieuw starten met krappe buffers. Dan zijn we weer vertrokken voor hogere prijzen.'
Klimaatbeleid en geopolitiek
De Leuvense milieueconoom Stef Proost heeft zo zijn twijfels bij de doem redenen die Jefferies aanhaalt. 'Ik hoor dat allemaal zo vaak, maar klopt het ook? Zal de wind dit jaar minder krachtig zijn? Of neem wat je nu allemaal leest over Rusland. Daar zit toch veel oorlogsretoriek bij. Ik stel vast dat Rusland getrouw probeert te voldoen aan de afgesloten contracten. Als de leveringen al eens stokten, kwam dat omdat Oekraïne de Russische levering onderbrak, wat dan in de schoenen van Rusland werd geschoven. Bovendien is Rusland heel afhankelijk van de inkomsten uit olie en gas. Rusland heeft in dezen meer te verliezen dan Europa.'
Als Rusland een oorlog om Oekraïne begint, krijgen we een ander scenario, meent Proost. 'Dan zullen de Russische leveringen aan Europa volledig wegvallen. Maar zelfs dan... We zullen dan het klimaatbeleid even opzij moeten zetten en weer meer steenkool gebruiken voor elektriciteit, en we zullen meer gas halen in Qatar, de VS, Algerije, Nigeria enzoverder. Het zal wat tijd kosten, maar het aanbod van gas zal verhogen en de prijs zal zakken.'
'Kortom,' zegt Proost, 'op lange termijn zal de gasprijs zeker dalen.' Hij wijst daarbij ook op de groene paradox: 'Zelfs als je een beperkt klimaatbeleid voert, zal de prijs van steenkool, olie en aardgas dalen. Want de eigenaren van die immense voorraden aan fossiele brandstoffen willen ervan af, en zullen daarom de prijs laten zakken. Het is een les die ik leerde uit de 45 jaar dat ik het energiedossier volg: na een hapering van de leveringen krijg je een prijsopstoot op korte termijn, maar op lange termijn dalen de prijzen weer door extra aanbod. En dat zal voor aardgas ook zo zijn.'
Maar vandaag staat de prijs zonder twijfel bijzonder hoog. Ondanks alle financiële leed heeft dat toch ook een goede kant. 'De hoge energieprijs draagt er zeker toe bij dat we zuiniger zullen omgaan met energie', zegt Bachus. 'We zullen versneld isoleren, de installatie van een warmtepomp overwegen enzovoort.' Van de Graaf: 'Vijftig jaar geleden zorgde de oliecrisis ervoor dat er zuiniger auto's op de markt kwamen. Iets soortgelijks zal nu ook gebeuren. We moeten de hoge facturen aangrijpen om woningen, scholen, ál onze gebouwen energie- efficiënter te maken. Om het met een boutade te zeggen: men zou beter de btw op renovatie en isolatie nog verlagen dan die op gas en elektriciteit.'
We belasten elektriciteit te zwaar en aardgas te weinig. Voeg daar nog een koolstofheffing aan toe.
Stef Proost, KU Leuven
'Er zou een klimaat tax shift moeten komen, een fiscaliteit die CO2-uitstoot ontmoedigt', zegt Bachus. 'We moeten eigenlijk meer belastingen heffen op aardgas, want die moet op termijn verdwijnen als verwarmingsbrandstof. Er biedt zich nu een kans aan: als de aardgasprijs zakt, zou de overheid bijvoorbeeld 20 procent van de daling kunnen inpikken via belastingen. De lasten op elektriciteit kunnen dan weer wat lager, want onze energietransitie zal via elektrificatie verlopen, dus dat moeten we aanmoedigen. Je kunt je afvragen of je de openbare dienstverplichtingen, die passen in sociaal en ecologisch beleid en die de factuur met 25 procent verhogen, niet beter via de algemene begroting zou financieren dan via de elektriciteitsfactuur.'
Proost knikt: 'We belasten elektriciteit te zwaar en aardgas te weinig. We moeten daar een koolstofheffing aan toevoegen. Als straks de gasprijzen zakken, is het daarvoor inderdaad het ideale moment. We doen er dan goed aan om de prijsdaling niet volledig te volgen. Maar ik besef dat zoiets nu, gezien de hoge energiefacturen, onbespreekbaar is.'